ebook

Inżynieria zabezpieczeń Tom I Przewodnik po budowaniu niezawodnych systemów rozproszonych

Ross Anderson

Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN

Cena: ~~139.00 zł~~ 125.00 zł brutto

Najniższa cena z ostatnich 30 dni przed wprowadzeniem obniżki: 125.00 zł

Format:

Pobierz fragment

Koszty dostawy:

Wysyłka na e-mail 0.00 zł brutto

Opis produktu
Opinie kupujących
Zapytaj o produkt

Opis produktu

Światowy bestseller, który uczy, jak tworzyć bezpieczne systemy informatyczne. Podręcznik obejmuje nie tylko podstawy techniczne, takie jak kryptografia, kontrola dostępu i odporność na manipulacje, ale także sposób ich wykorzystania w prawdziwym życiu.

Realne studia przypadków – dotyczące bezpieczeństwa systemów płatności, systemów wojskowych, ekosystemów aplikacji telefonicznych, a teraz autonomicznych samochodów – pokazują, jak w praktyce korzystać z technologii bezpieczeństwa i jak przygotować się na to, co może się nie udać.

Autor wyjaśnia, co sprawia, że system jest bezpieczny i niezawodny, a co może uczynić go podatnym na ataki – zarówno w telefonach, laptopach, jak i samochodach, terminalach płatniczych, w chmurze czy sieciach korporacyjnych.

Książka jest wypełniona praktycznymi poradami i najnowszymi badaniami. Nowe wydanie zostało zaktualizowane o tematy dotyczące smartfonów, przetwarzania danych w chmurze i sztucznej inteligencji.

Podręcznik jest przeznaczony dla studentów informatyki i praktykujących specjalistów cyberbezpieczeństwa, a także inżynierów systemów.

Tematy, które znajdziesz w tej wyjątkowej książce:
• Podstawy: kryptografia, protokoły, kontrola dostępu i użyteczność.
• Ataki: phishing, exploity oprogramowania i ekosystem cyberprzestępczości.
• Odpowiedzi: biometria, karty inteligentne, enklawy, sklepy z aplikacjami.
• Psychologia bezpieczeństwa: co utrudnia bezpieczeństwo użytkownikom i inżynierom.
• Ekonomia bezpieczeństwa: jak duże systemy zawodzą i co z tym zrobić.
• Wielkie pytania polityczne: od nadzoru przez cenzurę do zrównoważonego rozwoju.

Tytuł: Inżynieria zabezpieczeń Tom I
Podtytuł: Przewodnik po budowaniu niezawodnych systemów rozproszonych
Autor: Ross Anderson
Język: polski
Wydawnictwo: Wydawnictwo Naukowe PWN
Tłumaczenie: WITKOM Witold Sikorski
ISBN: 978-83-01-23312-9
Rok wydania: 2024 Warszawa
Wydanie: 1
Liczba stron: 640
Format: epub, mobi
Spis treści: Przedmowa do wydania trzeciego XXVII Przedmowa do wydania drugiego XXXI Przedmowa do wydania pierwszego XXXIII Dla mojej córki oraz innych prawników... XXXIX Wstęp XLI Część I 1 Rozdział 1. Czym jest inżynieria zabezpieczeń? 3 1.1. Wprowadzenie 3 1.2. Schemat pojęciowy 4 1.3. Przykład 1: bank 6 1.4. Przykład 2: baza wojskowa 8 1.5. Przykład 3: szpital 10 1.6. Przykład 4: dom 11 1.7. Definicje 13 1.8. Podsumowanie 18 Rozdział 2. Kim jest przeciwnik? 21 2.1. Wprowadzanie 21 2.2. Szpiedzy 23 2.2.1. Sojusz Pięciorga Oczu 24 2.2.1.1. Prism 24 2.2.1.2. Tempora 25 2.2.1.3. Muscular 26 2.2.1.4. Program SCS 27XVI 2.2.1.5. Bullrun i Edgehill 28 2.2.1.6. Xkeyscore 29 2.2.1.7. Longhaul 30 2.2.1.8. Quantum 31 2.2.1.9. CNE 31 2.2.1.10. Z punktu widzenia analityka 33 2.2.1.11. Operacje ofensywne 34 2.2.1.12. Skalowanie ataku 35 2.2.2. Chiny 36 2.2.3. Rosja 42 2.2.4. Pozostali 46 2.2.5. Przypisywanie 49 2.3. Oszuści 50 2.3.1. Infrastruktura przestępcza 51 2.3.1.1. Pasterze botów 52 2.3.1.2. Twórcy złośliwego oprogramowania 54 2.3.1.3. Osoby rozsyłające spam 55 2.3.1.4. Włamania do kont na dużą skalę 55 2.3.1.5. Osoby zajmujące się atakami na konkretne cele 56 2.3.1.6. Gangi zajmujące się zamianą na gotówkę 56 2.3.1.7. Ransomware 57 2.3.2. Ataki na bankowość i systemy płatnicze 58 2.3.3. Sektorowe ekosystemy cyberprzestępczości 59 2.3.4. Ataki wewnętrzne 60 2.3.5. Przestępstwa prezesów 60 2.3.6. Sygnaliści 62 2.4. Maniacy komputerowi 64 2.5. Bagno 65 2.5.1. Haktywizm i kampanie nienawiści 65 2.5.2. Materiały przedstawiające seksualne wykorzystywanie dzieci 68 2.5.3. Nękanie w szkole i w miejscu pracy 69 2.5.4. Nadużycia w związkach intymnych 70 2.6. Podsumowanie 72 Problemy badawcze 73 Materiały uzupełniające 74 Rozdział 3. Psychologia i użyteczność 75 3.1. Wprowadzenie 75 3.2. Spostrzeżenia z badań psychologicznych 77 3.2.1. Psychologia poznawcza 77 3.2.2. Płeć, różnorodność i zmienność interpersonalna 81 3.2.3. Psychologia społeczna 84 3.2.3.1. Autorytet i jego nadużywanie 84 3.2.3.2. Efekt obojętnego przechodnia 85 3.2.4. Teoria mózgu społecznego a oszustwa 86 3.2.5. Heurystyki, tendencyjność i ekonomia behawioralna 91 3.2.5.1. Teoria perspektywy i błędna percepcja ryzyka 91 3.2.5.2. Skłanianie się ku stanowi obecnemu i hiperboliczne obniżenie wartości 93 3.2.5.3. Domyślne warunki i impulsy 93 3.2.5.4. Domyślna intencjonalność 94 3.2.5.5. Heurystyka afektu 95 3.2.5.6. Dysonans poznawczy 96 3.2.5.7. Termostatyczny model ryzyka 96 3.3. Oszustwa w praktyce 97 3.3.1. Sprzedawca i oszust 97 3.3.2. Socjotechnika 100 3.3.3. Phishing 102 3.3.4. Zabezpieczenie operacyjne 105 3.3.5. Badanie oszustw 107 3.4. Hasła 108 3.4.1. Odzyskiwanie haseł 109 3.4.2. Wybór hasła 112 3.4.3. Trudności z niezawodnym wprowadzaniem haseł 112 3.4.4. Trudności z zapamiętaniem hasła 113 3.4.4.1. Naiwny wybór 114 3.4.4.2. Umiejętności użytkowników i ich szkolenie 115 3.4.4.3. Błędy projektowe 117 3.4.4.4. Zaniedbania operacyjne 119 3.4.4.5. Ataki wykorzystujące socjotechnikę 120 3.4.4.6. Edukowanie klientów 121 3.4.4.7. Ostrzeżenie przed phishingiem 122 3.4.5. Problemy systemowe 123 3.4.6. Czy można odmówić dostępu do usługi? 124 3.4.7. Chronić siebie czy innych? 125 3.4.8. Ataki związane z wprowadzaniem hasła 126 3.4.8.1. Projekt interfejsu 126 3.4.8.2. Zaufana ścieżka i fałszywe terminale 126 3.4.8.3. Techniczne porażki liczników prób wprowadzenia hasła 127 3.4.9. Ataki na miejsca przechowywania hasła 128 3.4.9.1. Szyfrowanie jednokierunkowe 129 3.4.9.2. Łamanie haseł 129 3.4.9.3. Zdalne sprawdzanie haseł 130 3.4.10. Bezwzględne granice 130 3.4.11. Korzystanie z menedżera haseł 132 3.4.12. Czy kiedykolwiek pozbędziemy się haseł? 133 3.5. CAPTCHA 136 3.6. Podsumowanie 137 Problemy badawcze 138 Materiały uzupełniające 139 Rozdział 4. Protokoły 141 4.1. Wprowadzenie 141 4.2. Ryzyko związane z podsłuchiwaniem haseł 143 4.3. „Stać, kto idzie?!”, czyli proste uwierzytelnianie 144 4.3.1. Wyzwanie i odpowiedź 147 4.3.2. Uwierzytelnianie dwuskładnikowe 151 4.3.3. Atak z MIG-iem jako pośrednikiem 153 4.3.4. Ataki metodą odbicia lustrzanego 156 4.4. Manipulowanie wiadomościami 158 4.5. Zmiana środowiska 158 4.6. Ataki na wybrany protokół 159 4.7. Zarządzanie kluczami szyfrującymi 161 4.7.1. „Ożywianie kaczątka” 161 4.7.2. Zdalne zarządzanie kluczami 162 4.7.3. Protokół Needhama–Schroedera 163 4.7.4. Kerberos 164 4.7.5. Praktyczne zarządzanie kluczami 166 4.8. Zapewnienie bezpieczeństwa projektu 167 4.9. Podsumowanie 168 Problemy badawcze 169 Materiały uzupełniające 169 Rozdział 5. Kryptografia 171 5.1. Wprowadzenie 171 5.2. Tło historyczne 173 5.2.1. Szyfr Vigenère’a jako przykład wczesnego szyfru strumieniowego 174 5.2.2. Szyfr z kluczem jednorazowym 175 5.2.3. Szyfr Playfair – wczesny szyfr blokowy 177 5.2.4. Funkcje skrótu 179 5.2.5. Podstawowe elementy asymetryczne 181 5.3. Modele bezpieczeństwa 182 5.3.1. Funkcje losowe – funkcje skrótu 184 5.3.1.1. Własności 185 5.3.1.2. Twierdzenie o dniu urodzin 185 5.3.2. Generatory losowe – szyfry strumieniowe 187 5.3.3. Losowe permutacje – szyfry blokowe 189 5.3.4. Szyfrowanie z kluczem publicznym i jednokierunkowe permutacje z zapadką 191 5.3.5. Podpisy cyfrowe 192 5.4. Symetryczne algorytmy kryptograficzne 193 5.4.1. Sieci SP 194 5.4.1.1. Rozmiar bloku 195 5.4.1.2. Liczba rund 195 5.4.1.3. Dobór S-boksów 196 5.4.1.4. Kryptoanaliza liniowa 196 5.4.1.5. Kryptoanaliza różnicowa 196 5.4.2. AES 198 5.4.3. Szyfry Feistela 200 5.4.3.1. Wyniki Luby’ego–Rackoffa 202 5.4.3.2. DES 202 5.5. Tryby działania 205 5.5.1. Jak nie używać szyfru blokowego 205 5.5.2. Wiązanie bloków zaszyfrowanych 207 5.5.3. Szyfrowanie z licznikiem 208 5.5.4. Starsze tryby szyfrów strumieniowych 209 5.5.5. Kod uwierzytelniania wiadomości 209 5.5.6. Tryb licznika Galois 210 5.5.7. XTS 211 5.6. Funkcje skrótu 211 5.6.1. Powszechnie stosowane funkcje skrótu 212 5.6.2. Zastosowania funkcji skrótu – HMAC, zobowiązania i aktualizowanie 214 5.7. Asymetryczne podstawowe elementy kryptograficzne 216 5.7.1. Kryptografia oparta na faktoryzacji (rozkładzie na czynniki pierwsze) 216 5.7.2. Kryptografia oparta na logarytmach dyskretnych 220 5.7.2.1. Jednokierunkowe szyfrowanie przemienne 220 5.7.2.2. Wymiana klucza Diffiego–Hellmana 221 5.7.2.3. Podpis cyfrowy ElGamala i DSA 224 5.7.3. Kryptografia oparta na krzywych eliptycznych 225 5.7.4. Urzędy certyfikacji 226 5.7.5. TLS 228 5.7.5.1. Zastosowania TLS 229 5.7.5.2. Zabezpieczenia TLS 229 5.7.5.3. TLS 1.3 230 5.7.6. Inne protokoły z kluczem publicznym 230 5.7.6.1. Podpisywanie kodu 230 5.7.6.2. PGP/GPG 231 5.7.6.3. QUIC 232 5.7.7. Elementy podstawowe specjalnego przeznaczenia 232 5.7.8. Jak mocne są asymetryczne podstawowe elementy kryptograficzne? 234 5.7.9. Co jeszcze idzie nie tak 236 5.8. Podsumowanie 237 Problemy badawcze 238 Materiały uzupełniające 238 Rozdział 6. Kontrola dostępu 241 6.1. Wprowadzenie 241 6.2. Kontrola dostępu systemu operacyjnego 243 6.2.1. Grupy i role 245 6.2.2. Listy kontroli dostępu 246 6.2.3. Zabezpieczenia systemu operacyjnego Unix 247 6.2.4. Możliwości dostępu 249 6.2.5. DAC oraz MAC 250 6.2.6. MacOS firmy Apple 252 6.2.7. iOS 253 6.2.8. Android 254 6.2.9. Windows 255 6.2.10. Oprogramowanie pośredniczące 258 6.2.10.1. Środki kontroli dostępu do bazy danych 259 6.2.10.2. Przeglądarki 260 6.2.11. Sandboxing (piaskownicowanie) 261 6.2.12. Wirtualizacja 261 6.3. Ochrona sprzętu 264 6.3.1. Procesory Intela 265 6.3.2. Procesory ARM 267 6.4. Co idzie nie tak 269 6.4.1. Przepełnienie bufora na stosie 271 6.4.2. Inne ataki techniczne 272 6.4.3. Usterki interfejsu użytkownika 275 6.4.4. Środki zaradcze 276 6.4.5. Pełzanie środowiska 278 6.5. Podsumowanie 279 Problemy badawcze 279 Materiały uzupełniające 280 Rozdział 7. Systemy rozproszone 283 7.1. Wprowadzenie 283 7.2. Współbieżność 284 7.2.1. Użycie starych danych a płacenie za propagację stanu 285 7.2.2. Blokowanie w celu zapobieżenia niespójnym aktualizacjom 287 7.2.3. Kolejność aktualizacji 288 7.2.4. Zakleszczenie 289 7.2.5. Stan niezbieżny 290 7.2.6. Bezpieczny czas 291 7.3. Odporność na uszkodzenia i odzyskiwanie danych po awarii 292 7.3.1. Modele awarii 293 7.3.1.1. Awaria bizantyjska 293 7.3.1.2. Interakcja z odpornością na awarie 294 7.3.2. Czemu służy odporność? 296 7.3.3. Na jakim poziomie jest redundancja? 297 7.3.4. Ataki polegające na odmowie usługi 299 7.4. Nazewnictwo 300 7.4.1. Zasady nazewnictwa Needhama 302 7.4.2. Co jeszcze idzie nie tak 305 7.4.2.1. Nazewnictwo i tożsamość 306 7.4.2.2. Przesłanki kulturowe 307 7.4.2.3. Semantyczna zawartość nazw 310 7.4.2.4. Niepowtarzalność nazw 310 7.4.2.5. Stabilność nazw i adresów 311 7.4.2.6. Restrykcje w używaniu nazw 312 7.4.3. Rodzaje nazw 313 7.5. Podsumowanie 314 Problemy badawcze 315 Materiały uzupełniające 316 Rozdział 8. Ekonomia 317 8.1. Wprowadzenie 317 8.2. Ekonomia klasyczna 319 8.2.1. Monopol 320 8.3. Ekonomia informacji 323 8.3.1. Dlaczego rynki informacji są inne? 324 8.3.2. Wartość uzależnienia od dostawcy 325 8.3.3. Asymetria informacji 327 8.3.4. Dobra publiczne 328 8.4. Teoria gier 329 8.4.1. Dylemat więźnia 331 8.4.2. Gry powtarzalne i ewolucyjne 332 8.5. Teoria aukcji 334 8.6. Ekonomia bezpieczeństwa i niezawodności 337 8.6.1. Dlaczego system Windows jest tak słabo zabezpieczony? 338 8.6.2. Zarządzanie cyklem wprowadzania poprawek 340 8.6.3. Modele strukturalne ataku i obrony 343 8.6.4. Ekonomia uzależnień od dostawcy, sprzedaży wiązanej i DRM 345 8.6.5. Regulacje antymonopolowe i polityka konkurencji 347 8.6.6. Przewrotnie zmotywowana ochrona 350 8.6.7. Ekonomia prywatności 351 8.6.8. Zachowania organizacji i ludzi 354 8.6.9. Ekonomia cyberprzestępczości 355 8.7. Podsumowanie 357 Problemy badawcze 357 Materiały uzupełniające 358 Część II 361 Rozdział 9. Zabezpieczenia wielopoziomowe 363 9.1. Wprowadzenie 363 9.2. Czym jest model polityki bezpieczeństwa? 364 9.3. Polityka zabezpieczeń wielopoziomowych 366 9.3.1. Raport Andersona 368 9.3.2. Model Bella–LaPaduli 369 9.3.3. Standardowa krytyka modelu Bella–LaPaduli 370 9.3.4. Ewolucja polityk zabezpieczeń wielopoziomowych (MLS) 372 9.3.5. Model Biby 374 9.4. Historyczne przykłady systemów zabezpieczeń wielopoziomowych 376 9.4.1. SCOMP 376 9.4.2. Diody danych 377 9.5. MAC: od zabezpieczeń wielopoziomowych (MLS) do kontroli przepływu informacji (IFC) i integralności 380 9.5.1. Windows 380 9.5.2. SELinux 380 9.5.3. Systemy wbudowane 381 9.6. Co idzie nie tak 382 9.6.1. Możliwość komponowania 382 9.6.2. Problem kaskady 383 9.6.3. Ukryte kanały 383 9.6.4. Zagrożenia złośliwym oprogramowaniem 384 9.6.5. Wieloinstancyjność 385 9.6.6. Praktyczne problemy z zabezpieczeniami wielopoziomowymi 386 9.7. Podsumowanie 389 Problemy badawcze 389 Materiały uzupełniające 391 Rozdział 10. Granice przestrzeni osobistej 393 10.1. Wprowadzenie 393 10.2. Przedzielanie i model kratowy 396 10.3. Prywatność dla tygrysów 399 10.4. Prywatność dokumentacji medycznej 402 10.4.1. Model zagrożeń 405 10.4.2. Polityka bezpieczeństwa BMA 407 10.4.3. Pierwsze kroki praktyczne 410 10.4.4. Co faktycznie idzie nie tak 411 10.4.4.1. Opieka w nagłych wypadkach 413 10.4.4.2. Odporność 414 10.4.4.3. Wykorzystanie wtórne 414 10.4.5. Poufność – przyszłość 418 10.4.6. Etyka 420 10.4.7. Opieka społeczna i edukacja 423 10.4.8. Model chińskiego muru 425 10.5. Podsumowanie 427 Problemy badawcze 428 Materiały uzupełniające 429 Rozdział 11. Kontrola wnioskowania 431 11.1. Wprowadzenie 431 11.2. Początki kontroli wnioskowania 433 11.2.1. Podstawowa teoria kontroli wnioskowania 434 11.2.1.1. Kontrola rozmiaru zbioru dla zapytań 435 11.2.1.2. Trackery 435 11.2.1.3. Ukrywanie komórek 435 11.2.1.4. Inne mechanizmy kontroli ujawniania danych statystycznych 437 11.2.1.5. Bardziej zaawansowana kontrola zapytań 438 11.2.1.6. Randomizacja 439 11.2.2. Granice klasycznych zabezpieczeń statystycznych 439 11.2.3. Ataki aktywne 441 11.2.4. Kontrola wnioskowania przy obszernych danych medycznych 442 11.2.5. Trzecia tura: preferencje i wyszukiwanie 446 11.2.6. Czwarta tura: lokalizacja i społeczeństwo 447 11.3. Prywatność różnicowa 450 11.4. Co zrobić z tą luką? 452 11.4.1. Anonimowość taktyczna i jej problemy 454 11.4.2. Pobudki 457 11.4.3. Możliwości 458 11.4.4. Ciemna strona 459 11.5. Podsumowanie 461 Problemy badawcze 462 Materiały uzupełniające 462 Rozdział 12. Bankowość i księgowość 465 12.1. Wprowadzenie 465 12.2. Systemy księgowe 467 12.2.1. Reguła podwójnego zapisu 468 12.2.2. Księgowość w bankach 469 12.2.3. Model polityki zabezpieczeń Clarka–Wilsona 470 12.2.4. Projektowanie kontroli wewnętrznych 471 12.2.5. Oszustwa wewnętrzne 476 12.2.6. Oszustwa na szczeblu dyrekcji 477 12.2.6.1. Przypadek poczty 479 12.2.6.2. Inne awarie 480 12.2.6.3. Ekologiczna zasadność 481 12.2.6.4. Dostrajanie kontroli i rządy korporacyjne 482 12.2.7. Znajdowanie słabych punktów 483 12.3. Międzybankowe systemy płatności 485 12.3.1. Historia e-handlu w telegraficznym skrócie 485 12.3.2. SWIFT 486 12.3.3. Co idzie nie tak 488 12.4. Bankomaty 491 12.4.1. Podstawy bankomatów 492 12.4.2. Co idzie nie tak 494 12.4.3. Pobudki i niesprawiedliwość 499 12.5. Karty kredytowe 500 12.5.1. Oszustwa związane z kartami kredytowymi 501 12.5.2. Internetowe oszustwa związane z kartami 503 12.5.3. 3DS 506 12.5.4. Mechanizmy wykrywania oszustw 506 12.6. Karty płatnicze EMV 508 12.6.1. Karty chipowe 508 12.6.1.1. Statyczne uwierzytelnianie danych 509 12.6.1.2. ICVV, DDA i CDA 514 12.6.1.3. Atak typu No PIN 515 12.6.2. Atak typu preplay 516 12.6.3. Płatności zbliżeniowe 518 12.7. Bankowość internetowa 521 12.7.1. Phishing 521 12.7.2. CAP 523 12.7.3. Złośliwe oprogramowanie bankowe 523 12.7.4. Telefon jako drugi czynnik 524 12.7.5. Odpowiedzialność 525 12.7.6. Oszustwa związane z autoryzowanymi płatnościami inicjowanymi przez płatnika 526 12.8. Płatności pozabankowe 528 12.8.1. M-Pesa 528 12.8.2. Inne telefoniczne systemy płatności 529 12.8.3. Sofort i otwarta bankowość 529 12.9. Podsumowanie 531 Problemy badawcze 531 Materiały uzupełniające 533 Rozdział 13. Zamki i alarmy 535 13.1. Wprowadzenie 535 13.2. Zagrożenia i bariery 536 13.2.1. Model zagrożenia 537 13.2.2. Odstraszanie 538 13.2.3. Ściany i bariery 541 13.2.4. Zamki mechaniczne 542 13.2.5. Zamki elektroniczne 547 13.3. Alarmy 550 13.3.1. Jak nie chronić obrazu 551 13.3.2. Pokonywanie czujników 552 13.3.3. Współdziałanie różnych elementów 555 13.3.4. Ataki na komunikację 556 13.3.5. Wnioski 559 13.4. Podsumowanie 560 Problemy badawcze 561 Materiały uzupełniające 562 Rozdział 14. Monitorowanie i pomiary 563 14.1. Wprowadzenie 563 14.2. Tokeny przedpłatowe 565 14.2.1. Pomiary zużycia mediów 566 14.2.2. Jak działa system STS 567 14.2.3. Co idzie nie tak 569 14.2.4. Inteligentne liczniki i inteligentne sieci 571 14.2.5. Oszustwa związane z biletami 575 14.3. Taksometry, tachografy i ograniczniki prędkości dla ciężarówek 576 14.3.1. Tachograf 577 14.3.2. Co idzie nie tak 579 14.3.2.1. Jak dokonuje się większości manipulacji tachografem 579 14.3.2.2. Majstrowanie przy zasilaniu 580 14.3.2.3. Majstrowanie przy przyrządzie 581 14.3.2.4. Zaawansowane ataki technologicznie 581 14.3.3. Tachografy cyfrowe 582 14.3.3.1. Problemy systemowe 583 14.3.3.2. Inne problemy 584 14.3.4. Ataki na czujniki i urządzenia trzeciej generacji 586 14.3.5. Czwarta generacja – inteligentne tachografy 587 14.4. Elektroniczne lokalizatory: GPS jako policjant 588 14.5. Frankownice 592 14.6. Podsumowanie 596 Problemy badawcze 597 Materiały uzupełniające 597 Bibliografia B-1