Consilium rationis bellicae

W opinii historyków wojskowości traktat hetmana Jana Tarnowskiego – Consilium rationis bellicae jest pierwszym, w pełni oryginalnym i jednocześnie najwybitniejszym dziełem staropolskiego piśmiennictwa wojskowego XVI wieku.

Jan Tarnowski, z racji pełnionego urzędu hetmana wielkiego koronnego, zdobytej praktyki i doświadczenia, jako naczelny dowódca całej armii koronnej, był w sposób szczególny predestynowany do napisania traktatu o sztuce wojennej. U schyłku życia postanowił przekazać potomnym swoje bogate doświadczenie militarne. Owocem tej decyzji było dzieło opublikowane pod łacińskim tytułem Consilium rationis bellicae, ale napisane po polsku. Zostało wydane w Tarnowie w 1558 roku przez drukarza Łazarza Andrysowica, który ukończył pracę 9 marca tegoż roku.

Wśród głównych zagadnień tematycznych traktatu można wyróżnić:
a) ogólny problem zapewnienia właściwej obronności państwa, szczególnie na kresach południowo-wschodnich;
b) strategię i taktykę, a zwłaszcza sposoby walki z Tatarami i Turkami;
c) problemy szczegółowe, takie jak: organizacja, uzbrojenie, szkolenie, dyscyplina, finansowanie i zaopatrzenie wojska;
d) myśl stworzenia stałego wojska zaciężnego, jako jeden z najważniejszych postulatów dzieła, ze względu na niezdatność pospolitego ruszenia do samodzielnego działania i brak środków na finansowanie obrony potocznej.